تعیین وکیل تسخیری در دعاوی

 تعیین وکیل تسخیری در مرحله‌ تحقیقات مقدماتی دادسرا
مطابق ماده‌ ۱۹۰ قانون آیین‌ دادرسی ‌کیفری، متهم می‌تواند در مرحله‌ تحقیقات مقدماتی، یک نفر وکیل دادگستری همراه خود داشته باشد. 
به موجب تبصره ۲ همین ماده، در جرایمی که مجازات آن سلب حیات یا حبس ابد است، اگر متهم اقدام به معرفی وکیل نکند، بازپرس برای او وکیل تسخیری انتخاب می‌کند. انتخاب وکیل تسخیری در این مورد الزامی است.

 تعیین وکیل تسخیری در دادگاه‌ها
طبق ماده‌ ۳۴۷ این قانون، متهم می‌تواند تا پایان نخستین جلسه رسیدگی از دادگاه تقاضا کند تا برای او وکیلی تعیین شود. 
دادگاه وضع مالی او را بررسی می‌کند و بعد از آن که احراز کرد متقاضی توانایی مالی برای گرفتن وکیل را ندارد، از بین وکلای همان حوزه قضایی و اگر امکان نداشته باشد از نزدیک‌ترین حوزه قضایی برای متهم وکیل تعیین می‌کند.
در واقع، به موجب این ماده، دادگاه الزامی به تعیین وکیل تسخیری ندارد بلکه بعد از بررسی وضعیت مالی متهم می‌تواند تقاضای او را اجابت کند.
همچنین بر اساس ماده ۳۴۸ قانون آیین دادرسی کیفری، در مورد جرایمی که مجازات آنها سلب حیات (اعدام یا قصاص)، حبس ابد، قطع عضو یا نصف دیه‌ کامل یا بیشتر به شرطی که جنایت موجب دیه، عمدی باشد (چون در جرایم غیرعمدی نیز دیه داریم)، اگر در نخستین جلسه رسیدگی متهم وکیل معرفی نکند یا وکیلی که معرفی کرده است بدون اعلام عذر موجه در دادگاه حاضر نشود، تعیین وکیل تسخیری الزامی است.
قانون حتی پیش‌بینی کرده است که اگر این وکیل تسخیری نیز بدون عذر موجه در دادگاه حاضر نشد، دادگاه ضمن عزل او باید وکیل تسخیری دیگری را معرفی کند. البته به موجب تبصره ماده ۳ همین ماده، متهم فقط یک بار می‌تواند تقاضای وکیل تسخیری کند. 
همانطور که مشخص است، در جرایم بالا به علت اهمیت زیادی که دارند و مجازات‌های سنگینی که برای آنها پیش‌بینی شده است، برای جلوگیری از تضییع حق متهم، حضور وکیل الزامی است.

 تعیین وکیل تسخیری در دادسرا و دادگاه اطفال و نوجوانان
کودکان و نوجوانانی که مرتکب جرم می‌شوند، به علت ملاحظات خاصی که درباره‌ سن آنها و سایر شرایط مطرح است، دادسرا و دادگاه مخصوص به خود را دارند. رسیدگی و تشریفات در این دادگاه‌ها با دادگاه‌های عمومی و اختصاصی کیفری که برای بزرگسالان در نظر گرفته شده است، تفاوت‌هایی دارد.  در ماده‌ ۴۱۵ قانون آیین ‌دادرسی‌کیفری در برخی جرایم که اغلب جرایم مهمی هستند، داشتن وکیل برای اطفال و نوجوانان الزامی دانسته شده است. 
این حق در هر دو مرحله‌ دادسرا و دادگاه به رسمیت شناخته شده است؛ بدین ‌ترتیب که اگر توسط ولی یا سرپرست قانونی برای طفل وکیلی معرفی نشود یا وکیل او بدون اعلام عذر موجه حاضر نشود، مرجع قضایی (دادسرا یا دادگاه) وکیل تعیین خواهد کرد.

 تعیین وکیل تسخیری درصورت جنون متهم قبل از صدور حکم قطعی
به گزارش مهداد، در تبصره ۲ ماده  ۱۳ این قانون شرایط خاصی پیش‌بینی شده است. در این فرض متهم قبل از صدور حکم قطعی (حکمی که در نخستین مرحله از دادگاه صالح به رسیدگی صادر می‌شود) مجنون می‌شود که به موجب قانون باید تا زمانی که متهم بهبود یابد تعقیب و دادرسی را متوقف کرد. مگر اینکه جرم حق‎الناسی باشد و شرایط اثبات جرم به نحوی باشد که فرد مجنون حتی اگر هوشیار و سالم هم می‌بود، نمی‌توانست از خود رفع اتهام کند. 
البته بررسی اینکه چطور تصور چنین فرضی ممکن است و در دنیای واقعی مقام قضایی باید از کجا بفهمد که فرد حتی در صورت هوشیاری هم نمی‌تواند از خود رفع اتهام کند، چندان ساده نیست اما به هر صورت در این فرض نیز، به ولی یا قیم یا سرپرست قانونی متهم ابلاغ می‌شود که پنج روز وقت دارد تا برای متهم وکیل معرفی کند. 
در صورت عدم معرفی بدون توجه به نوع جرم و میزان مجازات برای متهم وکیل تسخیری معین می‌شود و دادرسی ادامه می‌یابد.

 در چه صورتی شاکی می‌تواند وکیل تسخیری داشته باشد؟
در اینجا این پرسش مطرح می‌شود که آیا حق داشتن وکیل تسخیری فقط برای متهم شناخته‎ شده است؟ که در پاسخ باید گفت خیر. زیرا در قانون برای شاکی نیز امکان استفاده از وکیل تسخیری پیش‌بینی شده است.
به موجب تبصره‌ ماده‌ ۳۴۷ قانون آیین ‌دادرسی ‌کیفری، اگر دادگاه حضور و دفاع وکیل را برای شخص بزه‌دیده ضروری بداند و شخص بزه‌دیده توانایی مالی نداشته باشد، برای او وکیل تسخیری تعیین می‌شود. 
بنابراین برخلاف متهم که در مواردی دادگاه ملزم به تعیین وکیل تسخیری بود، درباره‌ شاکی این الزام وجود ندارد و دادگاه اوضاع را بررسی می‌کند و اگر حضور وکیل را لازم بداند و شاکی نیز توانایی مالی نداشته باشد، برای او وکیل تسخیری تعیین می‌کند.

 حق‌الوکاله‌ وکلای تسخیری
به موجب ماده‌ ۳۴۷ قانون آیین دادرسی کیفری، اگر وکیل درخواست حق‌الوکاله کند، دادگاه مبلغی را که نباید از تعرفه بیشتر باشد به عنوان حق‌الوکاله تعیین می‌کند. این مبلغ از محل اعتبارات قوه‎قضاییه پرداخت می‌شود.
نکته آخر اینکه وکلای دادگستری موظفند در هر سال تا سه پرونده را به عنوان وکیل تسخیری قبول کنند.